Heyelan

Heyelan; doğal kaya yada yapay dolgu malzemesinden oluşan bir yamaç  zemininin, yerçekimi jeoloji, su içeriği vb. doğal ve birtakım doğal olmayan etmenlerin etkisi sonucunda, genellikle dairesel ve düzlemsel olarak hareket etmesine denilmektedir. Başka bir ifadeyle heyelan; yamaç zeminlerinin, yerçekiminin ve başka faktörlerin etkisiyle aşağı ve dışa doğru hareketi olarak da tanımlanabilir.  Genel olarak heyelan terimi ile tanımlanan kütle hareketleri; asıl heyelanlar, göçmeler, kayma, akma ve karmaşık heyelanlar olarak gruplandırılabilir. 

Heyelanı tetikleyen etmenler, doğal ve beşeri olmak üzere 2 gruba ayrılabilir. Doğal etmenlerin başında öncelikli olarak eğim, bakı, yükseklik, nem, sıcaklık, jeolojik formasyon, aşırı yağışlar ve bunun sonucunda toprağın su ile doygunluğu, donma ve erime olayları, zayıf bitki örtüsü ve depremler sayılabilir. Beşeri etmen olarak da insanların neden olduğu, yamaç stabilitesinin bozulmasına sebep olan etkenlerdir. Örneğin; yamaç topuklarının yol, tünel, baraj, kanal yapımı için kazılması heyelan oluşumuna neden olacaktır.

Türkiye sahip olduğu jeolojik, topografik, iklim vb. karakteristik özelliklerinden ötürü potansiyel heyelan tehlikesinin sürekli mevcut olduğu bir ülkedir. Ülkemizde heyelanların en fazla görüldüğü yer Karadeniz bölgesi, özellikle Doğu Karadeniz şeridi ve bu şerit içerisindeki Trabzon ilidir. Çoğu zaman birçok insanımızın hayatının kaybına neden olan ve ciddi anlamda ekonomik zarar oluşturan heyelanlar, hemen hemen her yıl çeşitli sayılarda ve değişik büyüklüklerde gerçekleşmektedir. Gerekli tedbirlerin alınmayışı, müdahalede yetersiz kalınması ve halkın bilinçlendirilmemesi vb. unsurlardan ötürü heyelan tehlikesinin oluşturduğu kayıplar her geçen yıl giderek artmaktadır. Bu durum da Türkiye’nin acilen heyelan olayının öncesinin ve sonrasının bir bütün olarak ele alındığı, kapsamlı bir afet yönetim planlamasına ihtiyacı olduğunu göstermektedir.

Heyelanlarla mücadele edebilmek ve oluşturdukları zararları en aza indirebilmek için; afet öncesi, anı ve sonrası yapılması gereken aktiviteleri içeren, zarar azaltma, hazırlık, müdahale ve iyileştirme olmak üzere 4 aşamadan oluşmaktadır. Bu kapsamda hazırlanan heyelan afet yönetim yaklaşımında; heyelan olayı “HEY”, zarar azaltma aşaması “HEY.Z”, hazırlık aşaması “HEY.H”, müdahale aşaması “HEY.M” ve iyileştirme aşaması da “HEY.İ” olarak ifade edilmiştir.

Heyelan Zarar Azaltma Aktiviteleri (HEY.Z)

Afet yönetiminde ilk evre olan zarar azaltma evresi; heyelanın meydana gelmesinden evvel afetle ilgili çeşitli analizlerin yapılması ve kayıpların azaltılması için gerekli önlemlerin alınması ile ilgili işleri kapsamaktadır. Bu bakımdan diğer afet yönetim evrelerine temel girdileri sağlayan evre durumundadır. Dolayısıyla zarar azaltma evresinde yapılacak çalışmaların iyi bir şekilde planlanması afet yönetiminin diğer evrelerinin de etkili olmasını sağlayacaktır.

Heyelan için geliştirilen zarar azaltma evresi; analiz, risk azaltma ve yeniden yapılanma aktiviteleri olmak üzere üç kısımdan oluşmuştur. Aşağıda aktiviteler ve bunların alt işleri tablo halinde verilmiştir.

Tabloda HEY.Z.01 kodlu heyelan analiz çalışmaları, bölgedeki heyelan potansiyelini tespit edilmesi ve risk altındaki yapıların, ulaşım ağının tespit edilmesi işlerini kapsamaktadır. Bu analizler ile elde edilecek sonuçlar karar destek mekanizmalarına girdi olacağında doğru sonuçlara ulaşmak için veri kalitesi ve bölgeyi en iyi şekilde ifade edebilecek analiz metodunun seçilmesi oldukça önem taşımaktadır.

HEY.Z.02 kodlu risk azaltma aktivitesi; analiz çalışmaları sonucunda tespit edilen risklerin ortadan kaldırılması ve azaltılmasını sağlayacak işleri kapsamaktadır. Buradaki işler heyelan meydan gelmeden önce CBS tabanlı analizler ile önlem alınması gereken yerlerin tespit edilmesi temeline dayanmaktadır.

HEY.Z.03 kodunda tanımlanan aktivite; bölgenin afete duyarlı bir biçimde planlanması, yerleşime açılması düşünülen yeni yerlerin için  afet riskinin göz önünde bulundurulması ve varolan planlarlarda ise bu yönde değişikliğe gidilmesi işlerini kapsamaktadır.

HEY.H Heyelan Hazırlık Aktiviteleri 

Heyelan hazırlık aşaması afet öncesini kapsayan bir diğer evredir. Bu evrede afet anında kullanılacak kaynakların belirlenmesi ve koordinasyonun sağlanmasına yönelik işler tanımlanmıştır. Heyelan afeti için belirlenen hazırlık aktiviteleri aşağıdaki tabloda verilmiştir.

İlk aktivite olan HEY.H.01 kodlu aktivite heyelan afetinin gerçekleşmesi durumunda müdahale edilmesi gereken yerlerin tespit edilmesini sağlamaktadır. Bu aşamada kullanılacak temel girdilerden biri zarar azaltma aktivitesinde tanımlanan risk analizinin sonucudur.

Heyelan afetine müdahale edecek birimler HEY.H.02 kodlu aktivitede tanımlanan işler ile tespit edilecektir. Burada elde edilecek sonuçlar diğer evre olan müdahale evresinde temel girdi olarak kullanılacaktır.

Müdahale esnasında ihtiyaç duyulacak kaynakların HEY.H.03 kodlu müdahale kaynaklarının belirlenmesi aktivitesi ile tespit edilmesi öngörülmektedir. Bu aktivitede yer alan işler gerek afetzedelerin ihtiyaçlarını karşılayacak depoların tespiti gerekse müdahale ekiplerinin kullanacağı aletlerin depolarının belirlenmesi açısından önem taşımaktadır.

HEY.H.04 kodlu aktivite afetzedeler ile önemli evrakların tahliyesine ilişkin işleri içermektedir. Heyelan afeti meydana geldiğinde hangi yapıların zarar görebileceği önceki evrelerde tanımlanan işler ile tespiti yapılmıştı. Burada ise bu yapılardan hangilerinin tahliye edilmesi gerektiği tespit edilmesi öngörülmektedir. Bu analizin gerçekleştirilmesi ile heyelan afetinin gerçeklemesi durumunda hızlı bir şekilde afetzedelerin tehlikeli bölgeden kurtarılması amaçlanmaktadır.

Heyelan hazırlık aktivitelerinin sonucusu olan afet uyarı sisteminin geliştirilmesi, heyelan afeti gerçekleştiğinde veya hemen öncesinde bölgede yaşayanlara gerekli uyarıların yapılması ve onların yönlendirilmesi için gerekli uyarı sisteminin yerleştirileceği noktaların tespit edilmesi işini kapsamaktadır. Böyle bir sistemin uygulanması ile afet bölgesindeki halk gelişmelerden haberdar edilecektir.

HEY.M Heyelan Müdahale Aktiviteleri 

Müdahale aktiviteleri ile beraber heyelan afetinin yönetiminde artık afet sonrasına yönelik çalışmalara değinilecektir. Bu aktivitelerde tanımlanan işler heyelan afeti gerçekleştiğinde yapılması gerekenleri kapsamaktadır. Bu aktivitelerin temel girdileri bir önceki hazırlık evrelerinin çıktısı durumundadır. Aşağıda müdahale evresi için hazırlanan aktivite listesi verilmiştir.

HEY.M.01 kodlu aktivite afet bölgesinden gelen veriler ışığında afetin etki alanının tespit edilmesine yöneliktir. Sınırları doğru belirlenen bir afet etki alanı bu aktivite sonucuna dayanan diğer aktivitelerin etkili ve verimli olmasını sağlayacaktır.

Afetin etkilediği bölgede bulunan yapıların ve karayollarının tespit edilmesi; müdahale ekiplerinin doğru yönlendirilmesi ve afetzedelerin tahliyesi işlemlerinin gerçekleştirilmesi açısından oldukça önemlidir. Hazırlanan heyelan müdahale aktivitelerinde HEY.M.02 kodlu aktivite afetten etkilenen yapıların ve yolların tespit edilmesi işlerini içermektedir.

HEY.M.03 kodlu müdahale ekiplerinin yönlendirilmesi adlı aktivitede tanımlanan işler afet anında ekiplerin hızlı bir şekilde etkilenen bölgelere yönlendirilmesi işlerini içermektedir.

HEY.M.04 kodlu aktivite afet bölgesinde tahliye edilmesi gereken yapıların belirlenmesi ve afetzedeler ile önemli evrakların güvenli bölgelere taşınırken uygun güzergahın tespiti işlerinin içermektedir.

Bu evre için tanımlanan son aktivite HEY.M.05 kodlu yardım kaynaklarının afetzedelere ulaştırılmasıdır. Burada tanımlanan iş için temel girdi hazırlık evresinde tanımlanan aktivitelerden gelmektedir.

HEY.I Heyelan İyileştirme Aktiviteleri 

Afet yönetim evrelerinin sonuncusu olan iyileştirme; afetin yol açtığı zararların giderilmesi, yaşamın eski hale döndürülmesi hatta afetten önceki durumdan daha iyi bir seviyeye getirilmesi için gerekli çalışmaları içerir. Heyelan için geliştirilen iyileştirme evresi aktivite tablosu aşağıda verilmiştir.

HEY.İ.01 kodlu afet bölgesi iyileştirme çalışmaları afet sonucu oluşan enkazın kaldırılması işlerini kapsar. Bu kapsamda öncelikle enkazın tespit edilmesi ardından bu enkazın taşıma güzergahının tespit edilmesi işleri tanımlanmıştır.

HEY.İ.02 kodlu aktivite afetin meydana getirdiği yıkım sonrasında yeni yerleşim yerlerinin planlanması ve var olan planların bu yönde güncellenmesi işlerini kapsamaktadır. Bu aktivite, afete duyarlı planlama kapsamında uzun vadede risklerin azaltılması ve ortadan kaldırılmasına yöneliktir.