Sel ve Taşkın
Bir kanala az veya çok bağlı olarak eğim yönünde, yüksek enerjili ve kontrolsüz akışa sahip, çökel malzemesi tür ve boyut özellikleri çeşitlilik gösteren tahrip gücü yüksek, su kütlesi hareketidir. Selin ardında suyun nehir yatağından taşarak çevredeki geniş düzlüklere yayılması ise taşkın olarak tanımlanmaktadır. Sel olayı, dik eğimli yukarı havzalarda şiddetli ve sürekli yağışlarla birlikte oluşan ve taşkın sularına oranla çok daha büyük bir hız ve kinetik enerji ile dere mecralarında akarak beraberinde taş, çakıl ve büyük kayaları da sürükleyen akımlardır.
Doğal su afetlerinin en önemli sebebini yağışlar (yağmur, kar, dolu) oluşturmaktadır. Su miktarının doğal veya yapay yatakların kapasitesini aşması sellere ve taşkınlara sebep olmaktadır.
Seller ülkemizde en çok görülen ve can ve mal kayıplarına sebep olan afet türlerinden biridir. Sellerin meydana getirdiği hasar sadece su basmasıyla sınırlı kalmayıp bunun yanında oluşan debris akıntıları da hastalıklara ve çevre problemlerine sebep olmaktadır. Günümüzde bölgesel iklim değişiklikleri sonucu yaşanan sel vakalarında artışlar kaydedilmektedir.
Taşkınlar oluşum ortamlarına göre; şehir, baraj, nehir ve kıyı taşkınları olarak ifade edilebilir. Taşkınlar oluşum hızlarına göre ise; yavaş gelişen, hızlı gelişen ve ani gelişen taşkınlardan oluşur.
Türkiye’de yaygın ve şiddetli olarak devam eden, ormansızlaşma ve doğal bitki örtüsünün tahribinin yol açtığı erozyon, Türkiye’nin birçok bölgesinde, ani su baskınlarının meydana gelmesine, yoğun çamur akmaları ve heyelanlara yol açabilmektedir.
Afet yönetim evrelerinde tanımlanan işlerin konumsal boyutu ön plana çıkarılarak CBS’de tanımlanabilme, sorgulanabilme ve bütünleşik analizlerde kullanılabilme imkanı sağlayacaktır. Bu sayede afet yönetimi sistemlerinin karar–destek mekanizmalarında daha etkin ve sağlık bir biçimde kullanılabilmesi hedeflenmektedir.
Çalışmada afet yönetiminin dört evresi olan zarar azaltma, hazırlık, müdahale ve iyileştirme evreleri sel ve taskin afetinin yönetimi için oluşturulmuştur. Bu evreler için ayrı işler tanımlanmıştır. Her bir evre ve iş için farklı bir kod belirlenmiştir. Bu sayede ilgili işin hangi evrede bulunduğu daha kolay anlaşılabilecek ve isim karışıklıklarına sebebiyet vermeyecektir.
Sel Zarar Azaltma Çalışmaları (SEL.Z)
Zarar azaltma çalışmaları afet yaşanmadan önce gerçekleştirilen ve diğer evreler için temel veri girdisi oluşturan işleri kapsamaktadır. O yüzden bu aşamada gerçekleştirilen analizlerde kullanılacak verinin doğruluğu ve hassasiyeti oldukça önemlidir.
SEl.Z Aktiviteleri
Bu evre için öngörülen üç adet aktivite ve bunların alt işleri aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. Aktivitelerden SEL.Z.01 kodlu aktivite sel analiz çalışmalarını içermektedir. Bu aktivite altında olası sel ve taşkınlar için tehlike, zarar azaltma ve risk analizlerine yer verilmiştir. Tehlike analizinde bölgedeki sel ve taşkın tehlikesi belirlenmeye çalışılmaktadır. Bu süreçte farklı analiz teknikleri, simülasyonlar mevcuttur. Risk analizlerinde ise bölgedeki hassas yapılar, kaynaklar tespit edilir. Zarar görebilir varlıkların olmayışı riski de ortadan kaldıracaktır. Bu aktivitedeki son iş ise risk analizidir. Önceki analizlerden elde edilen tehlike ve zarar görebilirlik verileri belirli parametreler dahilinde risk analizlerine girer.
SEL.Z.02 kodlu aktivitede ise sel ve taşkın afetinin yaşanmasından öncel yapılacak zarar azaltma işleri bulunmaktadır. Bu işlerin yapılması için temel girdiler önceki aktivitedeki işlerin sonuçlarıdır. Buradaki işler uygulanacak bölgenin özelliklerine bağlı olarak farklılıklar gösterebilir.
SEL.Z.03 kodlu aktivitede ise riskin büyüklüğüne bağlı olarak yeni yapılanma bölgesinin planlanması ve var olan planlarda (imar planı vs.) değişikliğe gidilerek tehlikeli bölgelerin imara açılmasını engelleyerek risk faktörünü düşürülmesi için işler tanımlanmıştır.
Sel Hazırlık Aktiviteleri (SEL.H)
Afet yönetiminde ikinci evre olan hazırlık evresi; afet anında ihtiyaç duyulan kaynakların belirlenip bunların önceden tedarik edilmesi, afete müdahale edecek ekiplerin belirlenmesi gibi daha çok kayıplarının artmasını engelleyecek aktiviteleri içerir. Sel ve taşkın için belirlenen aktiviteler aşağıda verilmiştir.
SEL.H Aktiviteleri
SEL.H.01 kodlu aktivite müdahale edilecek noktaların tespit edilmesine yönelik işi barındırmaktadır. Acil müdahale gereken bölgeler bu sayede tespit edilecektir.
İkinci aktivite olan SEL.H.02 ise afet anında müdahaleyi gerçekleştirecek çeşitli birimlerin belirlenmisi işlerini kapsamaktadır. Bu sayede CBS ortamında birimlerin hızlı bir şekilde yönlendirilmesi için analizler yapılması mümkün olacaktır.
SEL.H.03 kodlu aktivite müdahale evresinde ihtiyaç duyulan, sağlık malzemesi, temel ihtiyaç malzemeleri, müdahale alet ve araçları gibi müdahale kaynaklarının belirlenmesi gibi işleri kapsamakadır. Bu işlerin planlanması ile var olan kaynakların en iyi ölçüde değerlendirilmesi sağlanabilir.
Tahliye planlanmasını kapsayan işleri içeren SEL.H.04 kodlu aktivite, sel ve taşkın anında tahliye edilmesi gereken bölgelerin belirlenmesi ve tahliyeyi gerçekleştirecek personelin belirlenmesini işlerini kapsamaktadır.
Son aktivite olan SEL.H.05 kodlu afet uyarı sistemi geliştirilmesi aktivitesi sel ve taşkın anında insanları yönledirecek, onları gelişmeden haberdar edecek sistemlerin kurulması ve bunların uygun yerlere konumlandırılması çalışmalarını içermektedir.
Sel Müdahale Aktiviteleri (SEL.M)
Yukarıda bahsedilen aktiviteler afetin gerçekleşmeden önce yapılması gerekli çalışmaları kapsamaktadır. Müdahale aktiviteleri ise afetin gerçekleşmesinden sonra yapılması gereken işleri içermektedir. Her ne kadar bir afeti temel olarak öncesi ve sonrası olarak ikiye ayırmak mümkün olsa bile afet yönetiminde öngörülen evreler birbirleri ile ilişki halindedir. Dolayısıyla ayrı olarak düşünülmemelidir. Aşağıda sel ve taşkın için hazırlanan müdahale evresine ait aktiviteler verilmiştir.
SEL.M Aktiviteleri
SEL.M.01 kodlu aktivitede tanımlanan afet konumunu tespit edilmesi işi ile afetin etkilediği bölgenin sınırlarını tespit edilmesi sağlanmaktadır. Burada etkilenen idari birimler mahalle, ilçe, il olarak ifade edilir.
SEL.M.02 kodlu aktivitede yer alan işler afetin etkilediği yapılar ve karayollarının tespit edilmesi işleri yer almaktadır. Bu işler sonucu elde edilecek veriler tahliye analizlerinde girdi olacaktır.
Müdahale evresinde yapılması öngörülen SEL.M.03 kodlu üçüncü aktivite müdahale ekiplerin yönledirilmesi ile ilgili işleri kapsamaktadır. Burada yapılacak analizler ağırlıklı olarak ağ analizleridir. Ekiplerin bulunduğu konumdan çeşitli parametreler dahilinde ulaşması gereken noktalara hangi yolu izleyeceği bu işler sonucunda belirlenecektir.
Tahliye çalışmaları adındaki SEL.M.04 kodlu aktivitede belirlenen işler afetin etkilediği yapılardan hangilerinin tahliye edileceği ve hangi tahliye güzergahının izleneceği işlerini içerir. Tahliye edilmesi gereken binalar içerisindeki nüfus ve evraklara göre belirlenebilir.
Bu evredeki son aktivite olan SEL.M.05 kodlu yardım kaynaklarının ulaştırılması adlı aktivite afetzedelere yardım malzemelerinin ulaştırılması çalışmasını kapsar. Buradaki temel girdi olan yardım malzemeleri hazırlık aşamasındaki çalışmalarda belirlenmektedir. Buradaki aktivite de ise afetzedelere ulaştırılması söz konusudur.
Sel İyileştirme Aktiviteleri (SEL.I)
Afet yönetim evrelerinin sonuncusu olan iyileştirme; afetin yol açtığı zararların giderilmesi, yaşamın eski hale döndürülmesi hatta afetten önceki durumdan daha iyi bir seviyeye getirilmesi için gerekli çalışmaları içerir. Sel ve taşkın için geliştirilen iyileştirme evresi aktivite tablosu aşağıda verilmiştir.
SEL.I Aktviteleri
SEL.İ.01 kodlu aktivite, sel ve taşkın afeti sonrası kullanılmaz hale gelen yapıların ve karayollarının tespit edilmesi, bunların kaldırılması ve sel suları ile meydana gelen çevre kirliliği sebebiyle oluşabilecek bulaşıcı hastalıkların engellenmesi maksadıyla yapılacak ilaçlama çalışmalarını kapsayan işleri içermektedir.
SEL.İ.02 kodlu yeniden yapılanma aktivitesinde ise benzer afetlerin tekrar yaşanmasının önüne geçmek için, afet riski en aza düşürebilmek için afet bölgesindeki var olan planların gözden geçirilmesi imar bölgelerinin düzenlenmesi ve yeniden yapılanma için uygun bölgelerin belirlenmesi işlerini kapsamaktadır.